Tijdens een inventarisatie in Lopik eind april van dit jaar zag ik in twee recent aangelegde perkjes een mij onbekende vegetatieve plant. Het blad was blauwgroen met grote witte vlekken. Natuurlijk maakte ik er meteen een foto van en raadpleegde de automatische beeldherkenning van ObsMapp, een app van Waarneming.nl. Wat is dat toch een handig hulpmiddel.
Het resultaat daarvan verraste me: 100% Slaapbol (Papaver somniferum). Normaal is de werking daarvan slaapverwekkend, maar ik was meteen klaarwakker, want dat vergde nader onderzoek. Iets in mij zei me namelijk dat ik dat beeld eerder had gezien, maar dat we toen niet wisten wat het was.
We maakten foto’s van kleine en grotere exemplaren. Ze waren waarschijnlijk ingezaaid, maar ze stonden vreemd over de perkjes verdeeld. Het kan ook verwildering zijn geweest. Ik vermoed dat dit een bijzondere cultivar is, d.w.z. een cultuurvariëteit, oftewel een gekweekte soort. Ik zou ze graag in bloei zien, maar ik kom daar niet meer in de buurt.
Onderzoek
Na thuiskomst heb ik meteen de oude foto opgezocht. Ik wist dat het tijdens een excursie in Diemen in mei 2017 was geweest. In de fotomap daarvan kijk ik vaak, omdat ik toen nog heel veel foto’s maakte tijdens een excursie, om mijn plantenkennis te vergroten. Die foto kwam ik dan ook regelmatig bij het terugzoeken van foto’s tegen, met in de documentnaam: “onbekend”. Al snel zag ik het: het was hetzelfde beeld, alleen een heel kleine versie. Ik heb deze vondst wat later alsnog op Waarneming.nl gezet, met een verwijzing naar de waarneming van 2025. De oude vondst werd inderdaad goedgekeurd als Slaapbol.
Slaapbol behoort tot de Papaverfamilie (Papaveraceae). De Nederlandse naam Slaapbol komt van de bolvormige doosvrucht en van de slaapverwekkende werking van het melksap.
Papaver komt van het Keltische woord papapap (kinderpap). Het plantensap werd vroeger in de pap gedaan, zodat kleine kinderen sneller insliepen.
Somniferum betekent “slaapverwekkend” en komt van somnus (slaap) en ferre (brengen).
De eenjarige planten groeien op omgewerkte grond, in rommelhoekjes, maar ook op de stoep, aan straatranden en soms op vloedmerken. Vanwege het gebruik als tuinplant worden ze vaak verwilderd gevonden. De soort is niet ingeburgerd: het jaar erop is de groeiplaats meestal verdwenen.
Ook nu nog wordt Slaapbol gekweekt om het melksap. Men snijdt daarvoor de bijna rijpe doosvruchten in. Het sap dat daaruit komt wordt gedroogd en levert opium. Dat is de basis voor diverse andere stoffen, zoals bijvoorbeeld morfine. Daarom is morfine een opiaat. Het is belangrijk vanwege de medicinale werking. Het wordt gebruikt voor pijnbestrijding.
De bloemen
De bloemen zijn er in diverse kleuren. Tot nu toe heb ik ze zelf gezien in rood, roze, paars en wit. Ze zijn duidelijk veel groter dan bij Grote klaproos (Papaver rhoeas) en Bleke klaproos (Papaver dubium).
De kroonbladen hebben aan de voet een paarse tot zwarte vlek. Bij het openen van de bloemknoppen vallen de kelkbladen af.
Tijdens een korte stadsexcursie in Amsterdam-Oost op een avond in juni 2025 zagen we een Slaapbol met gevulde bloemen. Dit was overduidelijk een cultivar. Niet iedereen kon daar enthousiast over zijn. Ik vond ze wel mooi en op dat moment scheen de laagstaande avondzon de bloemen aan, waardoor een fraai beeld ontstond. Zulke dicht gevulde bloemen zie ik niet vaak. Vergelijk deze maar eens met de rode bloem hierboven. Die is veel minder gevuld.
Wanneer je een forse rode papaverbloem ziet met zwarte vlekken aan de basis van de kroonbladen, zou je kunnen denken dat je een Papaver uit de serie Reuzenpapaver + Reuzenklaproos + Oosterse klaproos (zie https://waarneming.nl/species/598889) hebt gevonden, maar zodra je naar het blad kijkt, kun je duidelijk onderscheiden wanneer je met Slaapbol te maken hebt: het blauwgroene blad is veel korter en minder diep ingesneden.
De vruchten
Na de bloei vormt de plant grote, stevige doosvruchten. De kale doosvruchten zijn ongeveer bolvormig en 3 tot 6 cm groot. Deze hebben sierwaarde en kunnen in een boeket. Het zaad dat zich hierin bevindt is het maanzaad dat we soms op ons brood terugvinden. Slaapbol werd dan ook oorspronkelijk om de eetbare zaden gekweekt. Er is wit en blauw maanzaad, afhankelijk van de kleur van de bloemen. Wit maanzaad komt van lichter gekleurde bloemen. Uit de zaden won men papaverolie of men maakte er een slaapverwekkende en pijnstillende siroop van.
De uiteinden van de stempelstralen staan eerst naar beneden. Bij rijpheid drogen ze in en krullen ze omhoog. Vlak onder de stempelstralen zitten dan openingen, waardoor het een strooidoos wordt.
De rijpe, bruine doosvruchten staan op stevige stelen. Ze blijven lang staan. Daardoor zijn ze in dat stadium aan het eind van het seizoen nog prima op naam te brengen. Onder de doosvrucht zit een kort stukje waar de kroon- en kelkbladen hebben gezeten. De stengelomvattende bladen zijn dan inmiddels van de stengel gevallen. De bladen van de wortelrozet zijn tijdens de bloei al verschrompeld.
Wanneer de bloem uitgebloeid is, wordt de bloemsteel een vruchtsteel. Meestal heeft de soort één bloem. De bloemsteel/vruchtsteel is in dat geval het verlengde van de stengel. Een enkele keer is de stengel vertakt.
Vegetatief
In het vegetatieve stadium, met alleen blad, is de soort vaak goed te herkennen. De wortelrozet heeft blauwgroen blad met brede bladslippen. Zie in de compilatie hieronder de foto rechtsboven. In april 2020 vond ik een bladrozet met rode nerven op een kaal stukje grond. Dat is vermoedelijk ook een cultivar geweest. Zie foto hieronder in het midden. Ik kan het me niet meer goed herinneren, maar ongetwijfeld heb ik destijds ook de hulp van een app gebruikt om deze op naam te brengen. Een recente test op Waarneming.nl geeft Slaapbol met 39% zekerheid. Een quizvraag bij deze compilatie zou kunnen zijn: op welke foto of foto’s staat de echte Slaapbol, de zuivere soort?
Gelukkig was Slaapbol op deze site nog niet eerder uitgebreid aan bod gekomen. Wel is de soort kort genoemd in onderstaande drie artikelen:
https://www.stadsplanten.nl/2019/08/cultuur-in-de-stad/
https://www.stadsplanten.nl/2020/08/van-nederzettingenflora-naar-stadsflora/
https://www.stadsplanten.nl/2024/05/stinkende-gouwe-is-nu-alomtegenwoordig/
Bronnen
Leni Duistermaat – Heukels’ Flora (24e druk, 2020, p. 301)
Verspreidingsatlas: https://www.verspreidingsatlas.nl/1819
Waarneming.nl: https://waarneming.nl/species/7143/
dr. C.A. Backer – Verklarend woordenboek van wetenschappelijke plantennamen (heruitgave)
Guy De Kinder – ABC van het plantenlatijn. Betekenis van botanische namen (2e druk, p. 79)
