Taxus: van bosbewoner naar city tripper

Vruchten van gewone Venijnboom. Foto: Henrey Oakely

Gewone venijnboom (Taxus baccata) is alleen in het oosten van ons land inheems. In de steentijd werd het hout daar al verwerkt in handbogen en disselstelen. Vanaf de Middeleeuwen werden Venijnbomen overal in ons land aangeplant. Promovenda Anja Fischer onderzoekt Middeleeuwse toepassingen van blad en vruchten, waarvan alles, behalve het vruchtvlees, giftig is. Taxusextracten werden toen voorgeschreven tegen o.a. kortademigheid, jicht, obstipatie en verkoudheid.

Afbeelding van Taxus in Dodoens’ Cruydt-Boeck uit 1644

Promovendus Nemi Dorst inventariseert het Leidse Singelpark op hooikoortsplanten. Hij vond een metershoge Venijnboom langs een toren die in 1486 deel uitmaakte van de middeleeuwse stadsommuring. Taxus, weliswaar zeer weinig allergeen, wordt vanwege de explosieve ‘pollenwolken’ ook gekarteerd. Venijnboom is tweehuizig. De boom langs de Leidse muurtoren is mannelijk en produceert van februari tot begin april stuifmeel. Aan de andere kant van de Jan van Houtkade ontdekte Nemi een kleiner vrouwelijk exemplaar met rode schijnbessen. Die rijpen van september tot december.

Mannelijke Venijnboom (rechts) aan de Jan van Houtkade in Leiden. Foto: Goodness Shamrock

Venijnbomen kunnen heel oud worden. Dat ergens een Venijnboom staat betekent echter nog niet automatisch dat het om ‘genetisch erfgoed’ gaat. Om dit met zekerheid te kunnen zeggen dient DNA van moderne planten met dat van archeologische vondsten vergeleken te worden. Wat is namelijk het geval? Venijnboom wordt nog steeds veel aangeplant. Maar nu vooral vanwege de glanzende wintergroene naalden.

Het betreft tegenwoordig vaak cultivars als ‘Fastigiata’ met spiraalsgewijs afstaande naalden en een zuilvormige groeivorm, of de heldergele ‘Semperaurea, in respectievelijk Ierland en Engeland geregistreerd in 1780 en 1880. Ook populair zijn Amerikaanse (Taxus brevifolia), Canadese (Taxus canadensis) en Japanse venijnboom (Taxus cuspidata), en een kruising, Taxus x media, die in 1900 in Amerika gemaakt werd. Vruchten van al deze Venijnbomen worden door vogels gegeten. De door hen uitgepoepte zaden ontwikkelen zich tot kiemplant en volwassen boompje.

Zaailing van Taxus baccata ‘Fastigiata’ in bossen rond Naarden. Foto: Jaap Oosterom

Op natuurplatforms is de afgelopen tien jaar een explosieve stijging te zien in het aantal waarnemingen van verwilderende Venijnbomen. Dat komt niet alleen door de populariteit van Taxus als tuinplant. Er is een nieuwe verspreider bijgekomen. Tot voor kort waren het vooral Merel en Lijster die van de vruchten van Venijnboom aten. Hun gemiddelde uitbuiktijd is kort en de meeste zaden worden maximaal 150 meter verderop alweer uitgepoept.

Halsbandparkiet eet vruchten van Venijnboom. Foto: Arian Jacobs-Brouwer

Maar in de Randstad heeft Halsbandparkiet de vruchten van Venijnboom nu ook ontdekt.
Het gemiddelde territorium van een merel komt overeen met een tuin, van een lijster met een park, en van een halsbandparkiet met een stad. Taxus verandert daarmee van een korte- naar middellange-afstandverspreider. Verdere uitbreiding van het broedgebied van Halsbandparkiet naar stedelijk gebied buiten de Randstad is gaande. Met in het kielzog daarvan een spoor aan kiemplanten van Venijnbomen.

Determinatiesleutel

1a. Naalden (schijnbaar) 2-rijgig…….…………………………………………………………………….. 2                               

1b. Naalden kamvormig bij elkaar, of duidelijk onregelmatig 2-rijig……………………………… 4

2a. Naalden 12-20 mm lang, 0.5-1 mm breed; knopschubben los aanliggend…Taxus brevifolia

2b. Naalden 15-30 mm lang, 1.5-3 mm breed; knopschubben aangesloten…………………….3

3a. Naalden met spitse top, knopschubben stomp, niet gekield ………..………… Taxus baccata

3b. Naalden met toegespitste top, knopschubben deels spits, deels gekield……Taxus x media

4a. Naalden kamvormig bij elkaar, 12-20 mm lang, 0.5-1 mm breed, met aan beide zijden opliggende middennerf en scherpe punt ………………………………..……….Taxus canadensis

4b. Naalden duidelijk onregelmatig 2-rijig, 15-30 mm lang, 2-3 mm breed, met aan één zijde opliggende middennerf en plotseling toegespitse punt …….…………………….Taxus cuspidata