Wolfspoot, geen poot om op te staan

Er zijn wilde planten die we het hele jaar door zien en kunnen herkennen omdat ze jaarrond bloeien, zoals het madeliefje, dit jaar gekozen als nationale bloem van Nederland. Er zijn ook diverse soorten die na de bloei nog een tijd blijven staan als dorre plant. Floristen noemen bijvoorbeeld uitgebloeide, verdroogde grassen en onherkenbare droge planten gekscherend “hooi”. Sommige kruidachtige planten hebben zulke stevige stengels dat ze na de bloei weliswaar verdrogen, maar netjes rechtop blijven staan. Ze zijn dan bovengronds afgestorven, maar nog goed herkenbaar als ‘staketsel’, zoals Stef van Walsum van FLORON ons liet zien tijdens de grote ‘staketsel’ quiz op 18 januari 2023.

Wolfspoot, een algemene soort, lid van de Lipbloemenfamilie, is zo’n soort die je tot ver in de winter nog kunt herkennen aan de restanten. Ideaal voor floristen die ook in die tijd van het jaar inventariseren.

Waarom wolfspoot?

De wetenschappelijke naam van wolfspoot is Lycopus europaeus. Lukos = wolf, pous = poot, voet en europaeus betekent “uit Europa”. Duitsers vertalen de naam naar Europäischer Wolfsfuss, wolfsvoet dus. Ik vond ook de Duitse naam Ufer-Wolfstrapp. Trapp betekent stap of trap, dus een stap van een wolf aan de oever.
Er zijn verschillende verklaringen voor de naam wolfspoot. De ene verklaring is dat het blad eruit ziet als door een wolf verscheurd, een verwijzing naar de diep ingesneden bladen.
Een andere verklaring is dat de vorm van het blad doet denken aan een wolfspoot. Die associatie kan ik niet goed volgen. Op internet bekeek ik afbeeldingen van de pootafdruk van een wolf. Een blad van wolfspoot heeft veel meer lobben dan een poot van een wolf tenen heeft, zie vergelijking.

Groeiplaats

Wolfspoot is een pionier die graag wat nat staat en daarom op kale, drassige plekjes te vinden is en vaak aan de waterkant groeit, zoals in parken en langs sloten. Het is daarmee een moeras- en oeverplant. Ton Denters beschrijft de soort in zijn boeken over stadsplanten o.a. als muurplant: ze groeien vaak op vochtige muren, zoals kademuren en muren van grachten en sluizen, vaak iets boven de waterlijn. Het is een overblijvende plant die uitlopers vormt.

Ze zijn ook te vinden op vochtig hout. Denk aan de paaltjes van een houten beschoeiing of oude, half gezonken houten bootjes. Ooit zag ik een oude kunststof boot met deels vergane houten banken met daarop rijkbloeiende wolfspoot. Altijd een leuk gezicht wanneer de natuur het van ons overneemt.

Wanneer de sloten geschoond zijn en de bagger op de oever is blijven liggen, kunnen we wolfspoot vinden op ongeveer een meter van de oever. Ze staan dan wat droger. Zo zag ik recent in Driebergen-Rijsenburg een groeiplaats naast een boom. Het waterniveau van de nabije sloot lag wel een meter lager.

Stadia

De groei begint in het voorjaar, april-mei, met het jonge blad. Dat is een beetje variabel, grof gezaagd of bochtig getand tot ingesneden en soms wat rood aangelopen. De langwerpige bladen zijn naar de basis van het blad toe steeds dieper ingesneden, waardoor de bladtanden steeds groter worden. Het blad is daar soms bijna veerspletig.
Het lijkt een enkele keer wel wat op droog staande gele waterkers in pril stadium. Kijk je naar de stengel en de bladstand, dan kun je ze goed uit elkaar houden. De stengel van wolfspoot is vierkant, die van gele waterkers niet. De bladen van wolfspoot staan kruisgewijs tegenover elkaar, vaak horizontaal of iets naar beneden afstaand en vormen een fraai silhouet. Bij gele waterkers staan de bladen verspreid.

Bloei

De bloei is niet zo opvallend, maar wel kenmerkend. De kleine bloemen staan in veelbloemige schijnkransen in de bladoksels: je ziet witte bolletjes boven elkaar tegen de stengel gedrukt, met vlak eronder twee bladen. Dat zijn de schutbladen. De bloemkroon is wit, met vier ongeveer gelijke slippen, van binnen paarsrood gestippeld, maar dat zie je pas wanneer je van dichtbij de bloemen bekijkt.

Na de bloei blijven de kelken goed zichtbaar, met daarin de vierdelige splitvruchten.

De plant kleurt egaal bruin bij het verdrogen en de bladen vallen af. De vaak flink vertakte stengel met de kelken blijft staan: je ziet dan een bruine stengel met alleen bruine bolletjes.

In dat stadium is de plant bijna de hele winter terug te vinden, ook als er ijs ligt.

Een soort die vaak in de buurt van wolfspoot groeit is de paarsroze bloeiende moerasandoorn uit dezelfde familie. De bouw van deze lipbloemige lijkt een beetje op die van wolfspoot, maar wanneer je naar de vorm van de lege kelken kijkt, zie je het verschil: ze vormen geen bolletjes langs de stengel, want ze zijn veel groter en puntiger.

Verspreiding

Op de Verspreidingsatlas kun je zien dat hoewel wolfspoot een algemene soort is, deze veel minder voorkomt op het zand (Veluwe) en minder op de zeeklei van Groningen en Friesland. Tekst in Heukels’ Flora: vrij zeldzaam in het Noordelijk kleidistrict.

Bijzonder gebruik

De Engelse naam van wolfspoot is Gypsy wort: zigeuners gebruikten een kleurstof uit deze plant om hun huid donkerder te kleuren. In het Groot handboek geneeskrachtige planten staat dat de plant een uitstekende zwarte verfstof levert voor wol en zijde.

Tip: loop je ergens langs de waterkant, kijk dan met bovenstaande uitleg eens of je wolfspoot ziet staan. Toen ik recent tijdens een excursie in het stedelijk gebied van Amsterdam Zuidoost zei dat we langs de waterkant ook moesten uitkijken naar wolfspoot, werd de soort inderdaad al snel gevonden. De plant stond verstopt, maar door gericht zoeken hadden we er weer een soort bij voor onze lijst.

Bronnen

Weeda – Nederlandse Oecologische Flora, deel 3, pag. 176
Verspreidingsatlas: https://www.verspreidingsatlas.nl/0780
Heukels’ Flora, 24e druk, pag. 621-622
https://heukels.naturalis.nl/linnaeus_ng/app/views/species/taxon.php?id=3965
Ton Denters – Stadsplanten, 2004, pag. 218
Ton Denters – Stadsflora van de Lage Landen, 2020, pag. 211
De wolf in Vlaanderen: https://www.natuurenbos.be/de-wolf-in-vlaanderen
Dr. Geert Verhelst – Groot handboek geneeskrachtige planten, 10e druk, pag. 358