Kluwenhoornbloem versus Gewone hoornbloem, een vaak eenvoudig te ontwarren kluwen
Het is voorjaar en veel planten hebben in de winter een aanloop genomen naar deze periode van uitbundig groen in vele tinten. Een voorbeeld is de kluwenhoornbloem (Cerastium glomeratum). Cerastium komt van het Griekse keras, dat hoorn betekent. De planten hebben vruchtjes in de vorm van een hoorn. Glomeratum komt uit het Latijn: tot een kluwen verenigd.
Deze eenjarige bloeit voornamelijk in het voorjaar, van april tot juni. De hoofdbloei valt in mei, maar buiten die periode en zelfs in de winter, worden in lage aantallen bloeiende exemplaren aangetroffen. De soort is al eerder kort genoemd in twee blogs op deze site: Het grasveld is een slagveld en Een schrale berm, deel 1.
Tijdens het inventariseren in de winter kom ik in elk kilometerhok wel een kluwenhoornbloem in het vegetatieve stadium tegen. De plant heeft dan alleen blad. Ze staan vaak in een grasveld, maar ook op kale grond, in boomspiegels en op de stoep. Je ziet opvallend lichtgroen, behaard, tegenoverstaand blad. Vooral wanneer ze piepjong zijn, zie je duidelijk een kruisvorm. Wanneer het heeft geregend, blijven er veel druppels op de bladen liggen, vanwege de beharing.
Wat mij tijdens excursies opvalt, is dat kluwenhoornbloem en gewone hoornbloem (Cerastium fontanum subsp. vulgare) nogal eens verwisseld worden. Daarom is dit een mooi moment om deze twee zeer algemene soorten uit de Anjerfamilie (Caryophyllaceae) eens wat nader te bekijken. Je hoeft in veel gevallen niet ver te lopen om ze tegen te komen.
Bloeiend
Bij bloeiende planten of exemplaren waar de bloemknoppen al goed te zien zijn, wordt meestal wel snel duidelijk met welke soort we te maken hebben. De kluwenhoornbloem heeft namelijk in de top twee kluwens van dicht op elkaar staande bloemen. Bij het uitgroeien van de planten levert dit het beeld op van twee rijkbloeiende delen op dezelfde hoogte. Bij gewone hoornbloem zie je veel minder bloemen bij elkaar. Beide soorten hebben vaak roodpaarse stengels. De bloemen zijn wit.
Kenmerken en verschillen
Kluwenhoornbloem is eenjarig, zonder niet-bloeiende stengels of spruiten. Kortom: iedere stengel vormt uiteindelijk een bloeiwijze aan de top. Kluwenhoornbloem heeft klierharen, vooral bovenin de plant. De haren aan de top van de kelkbladen steken buiten de rand ervan uit.
Gewone hoornbloem is overblijvend, enigszins polvormend, met donkergroene, langwerpige bladen. De plant heeft tijdens de bloei aan de voet niet-bloeiende stengels en groene zijstengels in de bladoksels. Er zijn geen klierharen. De haren aan de top van de kelkbladen steken niet buiten de rand ervan uit.
Beide soorten komen op vergelijkbare plekken voor en staan soms in elkaars buurt. De hoogte van de planten is hetzelfde. Afhankelijk van de standplaats, hoeveelheid vocht, voedselrijkdom, etc. kunnen ze variëren van 5 tot 45 cm. Hun familielid zandhoornbloem (Cerastium semidecandrum) is duidelijk kleiner en valt meestal op doordat er veel zand aan de klierharen vastgeplakt zit.
Er zijn nog meer soorten hoornbloem, maar hun blad is ofwel anders van kleur, zoals het grijzige blad van viltige hoornbloem (C. tomentosum), ofwel anders van vorm, zoals het smalle blad met spitsere bladtoppen van akkerhoornbloem (C. arvense), ofwel zijn minder algemeen. Wanneer je netjes met de flora in de hand gaat determineren, kom je er echt wel uit.
Vegetatief
In het vegetatieve stadium heb je hier niets aan, want de bloeiende onderdelen zijn er nog niet. Dan geven de kleur en vorm van het blad mij houvast. Kluwenhoornbloem heeft lichtgroen blad, soms geelgroen, vaak iets hol staand. Het is verhoudingsgewijs breed en kort, eirond tot elleptisch. De bladtop is daardoor stomp.
Gewone hoornbloem heeft donkergroen blad. Het is verhoudingsgewijs smal en lang en kan 1 tot 3 cm lang worden.
Omdat ik graag soorten zonder bloemen op naam wil kunnen brengen, heb ik veel gekeken naar het blad van bloeiende planten. Daar moet je actief naar kijken, want de bloemen trekken altijd de aandacht. Wat helpt, is veel foto’s maken van een bloeiende plant van een soort die je wilt leren kennen, liefst planten in diverse stadia, want een vers blad van een jonge plant ziet er anders uit dan een oud, beschadigd blad aan het eind van de groei. Ik maak eerst een foto van het geheel, de habitus van de plant, zodat ik weet welke soort ik voor me heb en maak dan een serie. Ik houd met mijn hand het bloeiende deel opzij en maak opnieuw een foto, zonder de bloemen, zodat ze me niet afleiden.
Leer ze kennen
Wat helpt om soorten goed te leren kennen, is planten van twee soorten die op elkaar lijken naast elkaar te leggen en te vergelijken.
Wil je zelf weten of je een jonge kluwenhoornbloem kunt herkennen, dan kun je in het vegetatieve stadium allereerst checken of de plant eenjarig is of niet. Indien eenjarig, kun je deze eenvoudig uit de grond trekken. Je ziet dan wat kleine worteltjes.
Twijfel
Gewone hoornbloem is overblijvend. Dat heeft tot gevolg dat je in het vegetatieve stadium een wirwar van groen ziet: blad en liggende stengeltjes. Maar ook deze soort moet natuurlijk eerst als jonge plant beginnen. Indien jong zal deze ook gemakkelijk uit de grond te trekken zijn, omdat er simpelweg nog geen tijd is geweest om veel wortels en stengels te maken. In het geval dat het blad niet lichtgroen is, moet je heel goed naar de vorm van het blad kijken en bij twijfel de plant niet benoemen.
Er zijn gevallen dat ik twijfel. Vooral planten aan de stoeprand die heel klein blijven, ofwel omdat er over ze heen wordt gelopen, ofwel omdat ze te weinig vocht en voedsel hebben. Ik vermoed soms dat ik gewone hoornbloem zie, maar het is dan zaak om door te lopen tot er een goed herkenbaar exemplaar staat. Het zou immers zomaar een jonge zandhoornbloem kunnen zijn.
Vergissen komt voor
In het leuke boekje Onkruid herkennen van Henk Glas wordt op p. 56 de gewone hoornbloem beschreven. Daarbij staan twee foto’s. De linker foto is naar mijn mening geen gewone hoornbloem, maar kluwenhoornbloem. Dezelfde foute foto wordt gebruikt in de inhoudsopgave, op p. 15.
Bronnen
Leni Duistermaat – Heukels’ Flora (24e druk, p. 525)
Verspreidingsatlas:
Gewone hoornbloem: https://www.verspreidingsatlas.nl/0296
Kluwenhoornbloem: https://www.verspreidingsatlas.nl/0295
Waarneming.nl:
Gewone hoornbloem: https://waarneming.nl/species/6576 en https://waarneming.nl/species/125626
Kluwenhoornbloem: https://waarneming.nl/species/6577
Henk Glas – Onkruid herkennen (13e druk, p. 56)
Drs. E.J. Weeda – Nederlandse Oecologische Flora (deel 1: p. 190)
