Hangende katjes en magentarode stempels in de winter
In het begin van mijn kilometerhokkeninventarisaties in de stad, kwam ik niet zo ver met mijn tellingen. Wat bleek: ik had de bomen en struiken die in de stad spontaan opkomen niet meegenomen in mijn inventarisatie.
Destijds had ik nog niet het zoekbeeld te pakken van deze planten. Toen ik er op gewezen werd dat pal onder en vlak naast bomen vaak veel struiken en bomen opschieten, had ik het snel door en kon ik zo 15 soorten extra noteren.
Veel voorkomende struiken en bomen die uit zaad opschieten in de stad zijn: Gewone esdoorn (Acer pseudoplatanus), Spaanse aak ( Acer campestre), Gewone vlier (Sambucus nigra), Rode kornoelje (Cornus sanguinea), Taxus (Taxus baccata), Zachte berk (Betula pubescens) en Ruwe berk (Betula pendula), Wilde kardinaalsmuts (Euonymus europaeus), Zomereik (Quercus robur), Eenstijlige meidoorn (Crataegus monogyna) , Hazelaar (Corylus avellana), Hulst (Ilex aquifolium), Zwarte els (Alnus glutinosa), Wilde lijsterbes (Sorbus aquparia) en Wilde liguster (Ligustrum vulgare).
Vogels in de boom
Natuurlijk, het zijn de vogels die op een boomtak neergestreken zijn en van daaruit hun uitwerpselen deponeren. In die uitwerpselen zitten pitten van bomen en struiken en op die manier schieten de nieuwe kiemplanten op tot struiken en bomen die mee gaan dingen naar licht. Een plek om omhoog te groeien is krap en dat geeft beslist geen beeld van keurig op een rij geplante bomen in plantsoenen. Vaak staan ze samengedrukt tegen de oorspronkelijke boom waar de vogel allang weer uitgevlogen is. Er zullen dan ook wel veel kiemplanten weggeschoffeld worden om alles netjes te houden.
Links foto: Ron van Rossum, Waarneming.nl Rechts foto: Stefan Hageman, Waarneming.nl
Holenduif (Columba oenas) en Merel (Turdus merula) in een boom
Niet elke boom of struik wordt via de uitwerpselen verspreid. Soms neemt de wind de zaden mee of het water en er zijn ook vogels en kleine zoogdieren die noten verzamelen en zo voor verspreiding zorgen, namelijk als ze ze vergeten op te graven en zo de kans hebben om te kiemen.
Winter in de stad
Het is nu winter in de stad en dan ziet alles er heel anders uit dan in het streepseizoen.
De meeste bomen en struiken zijn op dit moment kaal en groeien niet meer. Alles staat stil en wacht om weer op gang te komen in de lente, het moment waarop de sappen in de bomen weer gaan stromen. Een paar bomen en struiken blijven groen: Hulst met de rode bessen bijvoorbeeld en de Taxus, een enkele Den of de Laurierkers.
Er zijn veel cursussen en boeken over het herkennen van deze planten in de winter. Je leert dan de bomen en struiken herkennen aan de bast, de knoppen: kleur, tegenover elkaar of niet, kleverig of niet, bladlittekens en het winterprofiel. Ook aan de bloeiwijze kan je ze herkennen of aan de vruchten die al dan niet nog in de boom hangen.
De Zwarte els en de Hazelaar
Twee stadse bomen, de Zwarte els en de Hazelaar bloeien al vroeg in het jaar en ook steeds vroeger door de warmere winters.
Foto links: Hanneke Waller, Verspreidingsatlas.nl Foto rechts: Adrie van Heerden, Verspreidingsatlas.nl
Beeld van de totale boom, links de Hazelaar en rechts de Zwarte els, enigszins driehoekig van vorm
Deze twee bomen hebben veel met elkaar gemeen: ze komen uit de zelfde familie namelijk de Berkenfamilie (Betulaceae). Ze bloeien in de winter op kale takken met mannelijke katjes en vrouwelijke bloemen met magentarode stempels en het zijn beide windbestuivers.
De Zwarte els heeft de mooie wetenschappelijke naam Alnus glutinosa. Alnus is of afgeleid uit het Latijn of uit het Keltisch en verwijst in beide gevallen naar de waterrijke standplaats van de Zwarte els. In de stad vind je de Zwarte els dan ook langs kademuren en in parken, in de buitenwijken en dan langs sloten en op alle plekken waar voldoende water is. Glutinos is afgeleid van het Latijnse gluten, kleverig. Dit kleverige betreft de jonge bladen en knoppen van de boom.
De Zwarte els is heel goed te herkennen in de winter omdat ze minder kaal is dan andere bomen. De boom kan zo’n 24 meter hoog worden en zit vol met elzenpropjes van het vorige jaar. Een zwart elzenpropje is gesteeld en bestaat uit de schutbladen van de vrouwelijke bloem die uiteindelijk verhouten en dan lijkt de vrucht wel op een klein dennenappeltje.
Tussen de houten uitsteeksels zit het zaad verborgen. Als de propjes openstaan kan het zaad eruit vallen en meegenomen worden door de wind. Het zaad dat in het water valt kan blijven drijven omdat er een luchtbelletje in het zaad zit. Zo kan het zaad weer kiemen als het aan de kant wordt afgezet.
De mannelijke katjes
Tegelijkertijd zie je ook de mannelijke bloemen hangen, lange paarsbruine katjes bedekt met schubben. Elke schub draagt drie schotels met vier meeldraden. Er zitten ongeveer 7000 stuifmeelkorrels in elk helmhokje. Deze pollen komen vrij uit het helmhokje zodra ze rijp zijn en worden dan meegenomen door de wind. Hele wolken komen zo los uit de boom en zweven weg om zo de vrouwelijke bloemen te bevruchten.
Foto links: Hanneke Waller, Verspreidingsatlas.nl Foto rechts: Adrie van Heerden, Verspreidingsatlas.nl
Links zie je de paarse, verspreid staande knoppen op een steel en rechts zie je de bloeiende mannelijke katjes
De knoppen op de Zwarte els staan op een steeltje. Een enkele knop wordt omgeven door schubben om hetzij de bloem hetzij de nieuwe loot met blad te beschermen tegen vocht en kou, insectenvraat en beschadiging . Uiteindelijk komen er nieuw blaadjes aan de boom maar eerst moet er bevruchting plaatsvinden. Omdat het windbestuivers zijn zouden die blaadjes alleen maar in de weg zitten en dus vindt de bloei plaats als de boom nog kaal is, zo heeft de wind vrij spel.
De magentarode stempels
Als bepaalde knoppen, namelijk die met de vrouwelijke bloem, gaan bloeien zie je de magentarode stempels uitsteken. Zodra deze bevrucht worden ontstaat opnieuw een elzenprop eerst groen en later bruin wordend.
foto links: Jeanne Zandbergen, Waarneming.nl foto rechts: Stef van Walsum
Op de linkerfoto zie je stadia van de vrouwelijke katjes: Onder de oudste elzenpropjes bruin verkleurd en openstaand, in het midden de groene elzenpropjes die nog moeten open gaan en links boven de kleine knopjes die gaan bloeien zoals op de rechter foto te zien is. Op de voorgrond zie je nog de langere mannelijke paars- groene katjes.
Foto links: Ewoud Benschop, Waarneming.nl Foto rechts: Jerry Cox, Waarneming.nl
Links de Barmsijs en rechts een Putter in de Zwarte els waar ze zich tegoed doen aan de zaden
De Zwarte els wordt ook druk bezocht door de kleine Vinkachtigen (Fringillidae) zoals Sijzen (Carduelis spinus), Barmsijzen (Acanthis flammea) , Goudvinken (Pyrrhula pyrrhula), Kepen (Fringilla montifringilla) en Putters (Carduelis carduelis) die eten in de winter van de zaden van de Zwarte els.
Hazelaar
De tweede vroegbloeiende boom is de Hazelaar met de wetenschappelijke naam Corylus avellana.
De Hazelaar staat droger dan de Zwarte els en is terug te vinden aan randen van bosjes. De Hazelaar is een uit meer stammen bestaande struik. De bast oogt glanzend bruin-goudkleurig met horizontale lenticellen. De katjes van de Hazelaar zijn licht geelgroen en groeien in groepjes van een tot vier katjes. Jonge takken zijn borstelig behaard en hebben geen eindknop.
Foto links: Levijn, Waarneming.nl Foto rechts: Bas, Waarneming.nl
Links zie je goed de uit meer stammen bestaande struik met de goudbruine kleur, rechts de mannelijke katjes aan de borstelig behaarde tak zonder eindknop.
Een Hazelaar oogt veel kaler omdat hij geen propjes heeft van vorige jaren. De bloem van de Hazelaar zit onopvallend aan de kale tak en is van dichtbij prachtig om te zien. De vrouwelijke bloem groeit na bevruchting uit tot de bekende hazelnoot die niet alleen door mensen wordt verzameld.
De bloeiende bloemen met uitstekende stempels aan de Hazelaar. Foto’s Adrie van Heerden
Vogels en kleine zoogdieren, bijvoorbeeld eekhoorntjes, verzamelen dit lekkere voedsel voor de winter in zelfgegraven kuiltjes. Een hazelnootje hier en daar wordt vergeten en krijgt kans om te kiemen.
Foto links: Bob Vroom, Waarneming.nl Foto rechts: Klaas Dijkstra, Wilde-planten.nl
Links de Rode eekhoorn (Sciurus vulgaris) die weleens een nootje vergeet, rechts de onrijpe vruchten van de Hazelaar.
De stad herbergt ook nog een Hartbladige els (Alnus cordata), de Witte els (Alnus incana) en een kruising van de Zwarte met Witte els (Alnus x pubescens). Voor de kenmerken van deze bomen verwijs ik naar de Verspreidingsatlas.nl. De Witte en Hartbladige els worden vaak in de stad aangeplant.
Bronnen:
Zwarte els op Verspreidingsatlas
Hazelaar op Verspreidingsatlas
Winterflora bomen en struiken, Dirk Slagter
Artikel over windbestuiving van Norbert Peeters
Waarneming.nl
