Hoe de Harige ratelaar Zoetermeer veroverde

Bermbegroeiing met uitbundig bloeiende Harige ratelaar in Zoetermeer

Halfparasieten

In groenbeheerderskringen hoor je wel eens dat het uitzaaien van ratelaars (Rinanthus spec.) een interessante tactiek is om de grasgroei te beperken. Gemaaid gras, afkomstig van bermen en parken is door zwerfvuil en hondenpoep onbruikbaar als veevoer. Het moet daarom als afval verwerkt worden en dat kost geld!  De reputatie om de grasgroei te beteugelen heeft het geslacht ratelaar te danken aan het feit dat de soorten van dit geslacht met hun wortels nutriënten aftappen van grassen via hun wortelgestel. Deze levenswijze zorgt ervoor dat de grasgroei enigszins achter blijft en er zo ook kansen ontstaan voor andere leuke soorten.  

Harige ratelaar als verstekeling naar Zoetermeer

Net als nu waren halverwege de jaren ’70 van de vorige eeuw bloeiende bermen een groot goed. Vooral voor opvallende wilde soorten met grote bloemen was veel gemeentelijke belangstelling. Speciaal voor de zaadwinning werd in Zoetermeer een collectie uit te zaaien soorten gekweekt. Grote ratelaar (Rhinanthus angustifolius) was een van de soorten die bedoeld was voor natte plekken in het openbaar groen en ook lokaal voorkwam. Al gauw ontdekte ik dat er zich tussen de Grote ratelaar ook exemplaren van de Harige ratelaar (Rinanthus alectorolophus) bevonden. Deze planten zijn onder meer te herkennen aan hun behaarde kelken. In tegenstelling tot de Grote ratelaar stond Harige ratelaar bekend als zeer zeldzame soort die alleen nog op een aantal verspreide plekken in Zuid-Limburg voorkwam. Met die kennis verwachtte ik niet dat de verspreiding van Harige ratelaar in het verstedelijkte Zoetermeer een groot succes zou worden.

Harige ratelaar

Verspreiding binnen het stedelijk gebied

Maar niets bleek minder waar. Tijdens mijn veldwerk merkte ik al gauw dat Harige ratelaar op de Zoetermeerse vochthoudende, kalkrijke klei een groot succes was. Vooral in de wat drogere bloemrijke hooilanden in park en berm was Harige ratelaar al gauw een van de meest voorkomende soorten. Naar Grote ratelaar daarentegen moest ik altijd op zoek. Tegenwoordig komt Harige ratelaar in 30 van de 37 Zoetermeerse km2’s voor en behoort daarmee tot een lokaal algemeen voorkomende soort.

Floravervalsing of -verrijking

Het uitzaaien van een zeldzame soort buiten zijn natuurlijk verspreidingsgebied werd en wordt  door de wetenschap als floravervalsing beschouwd. Gezien het verspreiden per ongeluk is gebeurd is er hier sprake van een bedrijfsongeval. Je kunt het natuurlijk ook beschouwen als een experiment dat ons, achteraf gezien, aanvullende kennis oplevert over groeiplaatseisen en concurrentiekracht. Dit brengt mij op de verslechterde toestand van onze natuur sinds de jaren ’80 van de vorige eeuw. De botanische diversiteit holt achteruit en voor veel zeldzame soorten wordt de noodklok geluid. Zelfs het uitzetten van bedreigde plantensoorten is tegenwoordig, onder strenge voorwaarden, bespreekbaar. Dat ook het stedelijk groen een rol zou kunnen spelen in het overeind houden van een aantal  bedreigde soorten hoor je zelden. Zien we hier misschien kansen over het hoofd?

Harige ratelaar in een Zoetermeers park.. Duidelijk is te zien dat de lage (natte) plek wordt gemeden.

Ecologische betekenis  

Harige ratelaar is een éénjarige soort die voor zijn verspreiding afhankelijk is van de bestuiving door insecten. Net als bij leeuwenbekjes zijn het vooral hommels die daarvoor zorgdragen. Doordat ratelaarsoorten de grasgroei afremmen dragen ze bij aan de lokale verhoging van de botanische diversiteit. Gelukkig is de lokale stedelijke natuur er door deze menselijke vergissing van ruim 40 jaar geleden niet slechter op geworden.