Blauwe hemelsterren

Op mijn fietstochten door de stad word ik een enkele keer verrast door een plant met prachtige blauwe bloemen: bernagie (Borago officinalis). Vaak komkommerkruid genoemd omdat de plant naar komkommers ruikt. De plant wordt regelmatig gekweekt en kan vervolgens verwilderen. Uit volksnamen blijkt dat bernagie een bijzondere plaats inneemt. Op internet vindt je er vele: ‘geluksbloem’, ‘parapluutje’, ‘steekneus’, ‘nachtlichtje’, ‘bijenbrood’, ‘welgemoed’, ‘blauwe hemelsterren’, ‘oogsieraad’ en waarschijnlijk nog wel meer.
De geslachtsnaam ‘Borago’ komt uit het oud-Arabisch en betekent ‘ruwharig’. De plant behoort dan ook tot de familie der ruwbladigen (Boraginaceae). De soortaanduiding ‘officinalis’ betekent ‘uit de apotheek’. Dat wijst op geneeskrachtig gebruik. De plant wordt de meest uiteenlopende eigenschappen toegedicht. Het schijnt te helpen tegen bijvoorbeeld reuma, verkoudheid, bronchitis, depressie, uitputting, onregelmatige menstruatie en het prikkelbare darmsyndroom.

In de Romeinse tijd werd gezegd dat het melancholie verdreef :’ego borago gaudia semper ago’. In het Nederlands is dat ‘ik, borago, breng altijd blijdschap’.
Als voedsel wordt de plant vooral in het Middellandse Zeegebied gewaardeerd als onderdeel van salades en andere zomerse gerechten. De bloemen en de blaadjes worden als sla of als spinazie gegeten. In de keuken wordt het ook wel gebruikt bij de inmaak van komkommers en augurken.

Bernagie is een ruwharige, eenjarige plant met prachtige blauwe bloemen. Een enkele keer witte of roze bloemen. De plant wordt 45–90 cm hoog. De bloeitijd is vanaf mei of juni tot in de herfst. De bloemen zijn felblauw met een wit hart, met fijne kroonblaadjes en zwarte helmknoppen. De hangende bloemen staan in schichten aan het eind van de stengel. Bij het woord ‘schicht’ denken oudere lezers wellicht aan de fictieve auto van heer Ollie B. Bommel. In de botanie betekent het: de zijassen van de bloeiwijze ontspringen beurtelings links en rechts van de vorige as. De bloemen blijven in dezelfde verticale as en zijn gewoonlijk naar één zijde gebogen. Best ingewikkeld.
De bloemkroon is vijfdelig en stervormig. De kroonbladeren zijn vergroeid en vormen een korte kroonbuis. Aan de voet van elk kroonblad staat een wit schubje, tezamen vormen ze een wit hart. De vijf meeldraden staan op deze kroonbuis ingeplant en de tegen elkaar aangedrukte helmknoppen steken naar voren als een soort snavel. De kelk is even lang als de bloemkroon, diep vijfspletig. De kelkblaadjes zijn opvallend behaard. De stijl is draadvormig en steekt buiten de bloem uit.

Bestuiving geschiedt door bijen en hommels. Door twee helmknoppen van elkaar te duwen slagen bijen , die zich aan de voorover hangende bloem vastklemmen, erin de nectar te bereiken waardoor intussen het stuifmeel, dat tussen de helmknoppen verzameld ligt, omlaag valt en het insect bepoedert. Voor een uitvoerige uitleg over de bestuiving verwijs ik naar de site van Waarneming.nl: https://waarneming.nl/species/6474 . De van een mierenbroodje voorziene zaden worden door deze dieren versleept.
De plant is oorspronkelijk afkomstig uit het Middellandse Zeegebied, maar is tegenwoordig in meer landen binnen Europa en ook daarbuiten ingeburgerd. De plant wordt gekweekt in tuinen en komt vandaar verwilderd in de Benelux voor. Op ruderale plaatsen en in bermen slaat bernagie nogal eens op, maar hij lijkt zich niet op eigen kracht te handhaven. Tegenwoordig wordt Bernagie ook als bijen- en sierplant ingezaaid.
Soms worden aan bernagie verwante soorten, verwilderend in ons land aangetroffen. Allereerst Oriëntaals komkommerkruid (Trachystemon orientalis). Tot nu toe waargenomen in 48 atlasblokken*. Deze soort komt van nature voor in Oost-Europa en Klein-Azië (Bulgarije, de Kaukasus, Turkije). En dan is er ook nog een geslachtsgenoot: Borago pygmaea, een overblijvende plant uit Corsica, Sardinië en Capri. Tot nu toe in Nederland aangetroffen in 5 atlasblokken*.

* Een atlasblok is in de verspreidingsatlas van de NDFF een gebied van 5 bij 5 km.